Strożecka (Golde-Strożecka, Golde Stróżecka, Stróżecka) Estera, pseud.: Doktorka, Etka, Halina, Ira, Irena, Janina, Miłaszewska, Pedagog, krypt.: Ped., Str. (1872–1938), lekarka, działaczka socjalistyczna i komunistyczna, redaktorka.
Ur. 1 VIII w Płocku w rodzinie żydowskiej, była córką Izraela (Beniamina) Golde (1845–1905), bogatego kupca, fabrykanta, filantropa i działacza syjonistycznego, oraz Liby Racheli Goldstein. Miała siostrę Cecylię Gumplowiczową (zob.) i brata Joela? (Juliana), lekarza i społecznika, działacza socjalistycznego, organizatora manifestacji w r. 1905 w Płocku, od października 1917 redaktora bolszewickiego dziennika „Prawda” w Piotrogrodzie, działacza na rzecz powstania Żydowskiego Okręgu Autonomicznego na Krymie i w Birobidżanie w ZSRR, ojca Anny Golde-Mitznerowej (1913–1944), zamężnej ze Zbigniewem Mitznerem (zob.).
Od r. 1880 Estera uczyła się w Gimnazjum Gubernialnym w Płocku; dzięki studentowi Wydz. Matematycznego Uniw. Warsz., Januszowi Tańskiemu, znalazła się tam w kręgu ideologii socjalistycznej. Po zdaniu matury w r. 1888 studiowała nauki przyrodnicze i medycynę w Genewie (1890–1), a następnie medycynę w Paryżu (1891–2); kilkakrotnie przebywała też w Warszawie, gdzie działała w tajnych kółkach socjalistycznych. Podczas studiów poznała działaczy socjalistycznych: Aleksandra Dębskiego, Stanisława Mendelsona, Bolesława Limanowskiego i Jana Strożeckiego, a także zaprzyjaźniła się z Marią Skłodowską. Nie weszła do powstałego w Paryżu w listopadzie 1892 Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich (ZZSP) i PPS, bowiem obawiała się zarzucenia przez nie programu internacjonalistycznego. W styczniu 1893 założyła tamże, m.in. z Kazimierzem Kelles-Krauzem, Cezaryną Wojnarowską, Stanisławem Grabskim i Antonim Złotnickim, odrębną grupę socjalistyczną, tzw. «Starą» PPS. W marcu t.r. związała się ze Strożeckim. W kwietniu wróciła do Płocka, a w czerwcu przeniosła się do Warszawy, gdzie wraz ze Stanisławem Palińskim prowadziła kółko «Starej» PPS na Pradze. Po powstaniu 30 VII Socjaldemokracji Król. Pol. i wejściu do niej części działaczy «Starej» PPS, wstąpiła w sierpniu do ZZSP i PPS. Dn. 20 IX została aresztowana w Płocku przez rosyjską żandarmerię, a następnie osadzona w X Pawilonie Cytadeli warszawskiej. Podczas rewizji w jej domu nie znaleziono nielegalnych publikacji i 28 X 1894 decyzją ministra spraw wewnętrznych I. N. Durnowo śledztwo zostało umorzone; 30 XI t.r. za kaucją 5 tys. rb., złożoną przez rodziców, została zwolniona. Ponownie wyjechała do Paryża, gdzie wznowiła studia medyczne na Sorbonie. Wraz z Kelles-Krauzem założyła tam paryską sekcję ZZSP i była w niej kasjerką. Weszła także do komisji chłopskiej ZZSP i na łamach krakowskiego organu Galicyjskiej Partii Socjaldemokratycznej, dwutygodnika „Naprzód” (1895 nr 42) opublikowała pod pseud. Pedagog, napisany wspólnie z Kelles-Krauzem, artykuł W sprawie programu chłopskiego. W r. 1895 nawiązała współpracę z nielegalnym warszawskim organem PPS „Robotnikiem”, redagowanym przez Józefa Piłsudskiego, londyńskim miesięcznikiem (od r. 1897 dwutygodnikiem) „Przedświt”, organem ZZSP, redagowanym przez Witolda Jodkę-Narkiewicza, oraz „Gazetą Robotniczą”, berlińskim tygodnikiem PPS zaboru pruskiego (PPS z.p.). W grudniu 1895 uczestniczyła w II Zjeździe ZZSP w Genewie i została sekretarzem jego sekcji paryskiej; reprezentowała Związek wobec emigracyjnych socjalistów rosyjskich. Była jednym z inicjatorów założenia w Paryżu organizacji pomocy działaczom robotniczym w kraju: Tow. Czerwonego Krzyża i Kasy Pomocy Więźniom, wspierała finansowo PPS w zaborze rosyjskim (wg W. Jędrzejewicza przez działaczy PPS zwana była «ministrem finansów»). Latem 1896 ukończyła na Sorbonie studia medyczne ze specjalnością pediatryczną. W lipcu t.r. wyjechała do Londynu, gdzie spotkała się z Piłsudskim, i jeszcze tego miesiąca wróciła do kraju.
Praktykę zawodową rozpoczęła Estera w Szpitalu Żydowskim w Płocku. Na przełomie l. 1896/7 wyjechała do Moskwy, gdzie na tamtejszym uniwersytecie nostryfikowała dyplom lekarza; kilkakrotnie uzyskała wtedy widzenie z przetrzymywanym w więzieniu na Butyrkach Strożeckim. W listopadzie 1897 wróciła do Warszawy i podjęła pracę w szpitalu pediatrycznym przy ul. Śliskiej. Wraz z Ludwikiem Hryniewieckim, Maksymilianem Horwitzem i Aleksandrem Malinowskim kierowała, pod pseud. Etka, warszawską organizacją PPS. Po przeprowadzeniu 19 II 1898 rewizji w jej mieszkaniu i skonfiskowaniu nielegalnych publikacji socjalistycznych została ponownie uwięziona w X Pawilonie Cytadeli. W marcu t.r. zesłano ją administracyjnie na dwa lata do Orłowa (obwód Chałturin w gub. wiackiej). Prowadziła tam praktykę lekarską, pisała też zachowany z l. 1896–8 dziennik («rozmowy za pomocą pióra», jak to określiła w jednym z zapisów), który przesyłała zesłanemu Strożeckiemu. Prawdopodobnie na początku r. 1900 zbiegła z zesłania i wróciła do Warszawy. Od lipca do grudnia t.r. kierowała tam ponownie z Feliksem Sachsem organizacją PPS. Śledzona przez Ochranę, za namową Jodki-Narkiewicza, przeniosła się do Lwowa, a na początku lutego 1901 do Berlina. Tam wraz z Franciszkiem Morawskim redagowała organ PPS z.p. „Gazetę Robotniczą”, a 26–27 V t.r. uczestniczyła w VI Zjeździe tej partii. W lipcu, aby móc legalnie działać w PPS z.p., ponownie za namową Jodki-Narkiewicza, zawarła w Londynie fikcyjne małżeństwo z działaczem berlińskiej organizacji PPS z.p. Emilem Casparim, dzięki czemu otrzymała obywatelstwo niemieckie. W tym miesiącu przeniosła się z redakcją „Gazety Robotniczej” do Katowic i równocześnie działała w kierownictwie PPS z.p. jako przedstawicielka PPS zaboru rosyjskiego. We wrześniu uczestniczyła w Krakowie w trójzaborowej naradzie socjalistów polskich. Podczas kongresu ogólnoustriackiej socjaldemokracji w Wiedniu (1–6 XI) brała udział w pertraktacjach z obecnymi tam przedstawicielami kierownictwa Socjaldemokratycznej Partii Niemiec (domagała się m.in. wystawiania Polaków na listach tej partii w wyborach do Reichstagu w okręgach z przewagą ludności polskiej). W liście z 3 XII Piłsudski napisał o niej: «Podobało mi się w Katowicach. Etka przyswoiła sobie Mor[awskiego] i robota tam idzie nieźle, o ile siły tak ograniczone jednym tylko człowiekiem, mogą dużo zrobić». Podczas kampanii wyborczej, w r. 1902, przemawiała na wiecach robotniczych na Górnym Śląsku, w Poznańskiem i Berlinie, zdobywając opinię znakomitej mówczyni. Należała do Komisji Literackiej PPS z.p., przygotowującej materiały agitacyjne partii oraz prowadziła odczyty w Katowicach. Dn. 10 V t.r. została przez policję niemiecką aresztowana pod zarzutem podburzania do nienawiści klasowej i 2 VII, wraz z Morawskim, skazana na półtora roku więzienia. Karę odbywała w Bytomiu; została zwolniona w listopadzie 1903. Na początku r. 1904 rozwiodła się z Casparim. Wróciła do działalności w PPS z.p. i reprezentowała tę partię na IX Zjeździe Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej Galicji i Śląska (PPSD) w Krakowie (30 X – 1 XI t.r.). Była odtąd korespondentką z Górnego Śląska warszawskiego tygodnika „Ogniwo”, związanego z PPS, a redagowanego przez Ludwika Krzywickiego, Stanisława Posnera i Stanisława Stempowskiego (ukazywał się do końca r. 1905). W organie socjaldemokracji niemieckiej, redagowanym przez K. Kautsky’ego miesięczniku „Neue Zeit”, ogłosiła artykuł Zur polnischen Parteifrage (R. 23: 1904/5 nr 48). W r. 1904 znalazła się wśród założycielek pierwszego na Górnym Śląsku socjaldemokratycznego stow. kobiecego «Ognisko». W sierpniu t.r. wykładała w Tow. Wyższych Kursów Wakacyjnych, powstałym w Zakopanem z inicjatywy PPSD i krakowskiej sekcji PPS. W VII Zjeździe PPS (5–7 III 1905) nie uczestniczyła, ale została wybrana do Komitetu Zagranicznego partii oraz z Leonem Falskim i Ignacym Daszyńskim do komisji Centralnego Komitetu Robotniczego (CKR), rozpatrującej zarzut współpracy uwięzionego niedawno Marcina Kasprzaka z Ochraną. W naradach PPS z.p. (7 II i 6 III 1905) sprzeciwiała się jej podporządkowaniu Socjaldemokratycznej Partii Niemiec. Na VIII Zjeździe PPS z.p. (23–24 IV 1905) w Katowicach została zastępcą sekretarza partii. Propagowała polskie szkolnictwo na Górnym Śląsku, w związku z czym została oskarżona o obrazę niemieckich nauczycieli; w lipcu 1905 uniewinnił ją jednak sąd w Katowicach. We wrześniu t.r. uczestniczyła w zjeździe Socjaldemokratycznej Partii Niemiec w Jenie, gdzie łagodząc konflikt między partią niemiecką a polską broniła nadal autonomii PPS z.p. Czynna w emancypacyjnym ruchu kobiecym, wygłosiła w październiku referat programowy na II Zjeździe Kobiet Polskich w Krakowie i została wybrana do Komisji Organizacyjnej Zjazdu Kobiet z trzech zaborów (nie odbył się z powodu rewolucji 1905 r. w Król. Pol.). W trakcie wydarzeń rewolucyjnych z Falskim i Daszyńskim ogłosiła w „Przedświcie” (10 VIII t.r.) rehabilitację Kasprzaka. Pod koniec października wróciła do Warszawy i zamieszkała u Zenona Pietkiewicza przy ul. Wilczej 64, gdzie mieściła się tajna redakcja „Robotnika”. Po manifeście cara Mikołaja II z 30 X o wolności słowa, stowarzyszeń i nietykalności osobistej przemawiała na wiecach w warszawskiej filharmonii (w listopadzie i grudniu) oraz w łódzkiej sali koncertowej przy ul. Dzielnej (w grudniu). Reprezentując w PPS lewicową grupę «młodych» została w poł. grudnia na Radzie Partyjnej w Warszawie dokooptowana do CKR PPS. Formalnie wybrana do niego na VIII Zjeździe PPS we Lwowie (12–23 II 1906), wystąpiła tam z krytyką kierowanego przez Piłsudskiego Wydziału Bojowego partii; postulowała zaniechanie działań terrorystycznych i współdziałanie w obaleniu caratu z narodami Rosji. Z ponowną krytyką Wydziału Bojowego wystąpiła na III Radzie Partyjnej PPS (maj–czerwiec 1906), nie weszła wtedy do CKR. Od maja współredagowała nielegalnego „Robotnika”, ukazującego się wtedy jako dziennik. Działała w warszawskim oddziale Stow. Abstynentów «Przyszłość».
Spodziewając się aresztowania, w sierpniu 1906 wyjechała Estera ze Strożeckim do Genewy, gdzie w tym miesiącu zawarli małżeństwo, formalizując wieloletni związek. W listopadzie t.r. zamieszkała S. w Paryżu; po IX Zjeździe PPS związała się z powstałą na nim PPS-Lewicą i działała w jej paryskiej sekcji, dążąc m.in. do utrzymania w programie nowej partii postulatu niepodległości Polski. Należała w Paryżu do Uniw. Ludowego im. Adama Mickiewicza, a w ramach Tow. Czerwonego Krzyża organizowała pomoc dla polskich więźniów politycznych w Rosji. Od r. 1911 prowadziła praktykę pediatryczną i ginekologiczną w gabinecie przy rue de Rivoli 46. W r. 1912 reprezentowała PPS-Lewicę na paryskim zjeździe organizacji młodzieży socjalistycznej «Spójnia». W mieszkaniu S-iej gościli m.in. Tadeusz Gałecki (Andrzej Strug) i Stefan Żeromski.
Po śmierci męża (3 VIII 1918) w kwietniu 1919 wróciła S. z dziećmi do Warszawy i zamieszkała przy ul. Wspólnej 79. Weszła do Wydz. Kulturalno-Oświatowego Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (KPRP), powstałej 16 XII 1918 po połączeniu PPS-Lewicy i SDKPiL. Pracowała jako pediatra w III Oddziale Kasy Chorych przy ul. Mławskiej 6 na Pradze. Wraz ze Stefanią Sempołowską i Zofią Praussową współdziałała z Januszem Korczakiem i Marią Falską w prowadzeniu domu dziecka «Nasz Dom» w Pruszkowie. W kwietniu 1920 została, za działalność w zdelegalizowanej KPRP, na krótko aresztowana. Wybrana 25 IX 1921 z listy Klasowych Związków Zawodowych do Zarządu Kasy Chorych w Warszawie, kierowała jego Komisją Leczniczą (ponownie była wybierana do Zarządu 4 II 1923 i 7 XI 1926). Od r. 1921 działała w Stow. Wolnomyślicieli Polskich. W l. 1921–3 kierowała w Warszawie, m.in. z Zygmuntem Heryngiem i Henrykiem Grossmanem, Uniw. Ludowym przy ul. Oboźnej. Z Kazimierzem Jasińskim, Jerzym Ryngiem (Heryngiem), Bolesławem Bierutem, Stanisławem Szwalbem i Stanisławem Tołwińskim założyła w Warszawie w marcu 1923 spółdzielnię mieszkaniowo-turystyczną «Gospoda Włóczęgów», która w l. 1924–36 prowadziła na Antałówce w Zakopanem schronisko turystyczne. Pod krypt. Str. współpracowała w l. 1923–4 z warszawskim tygodnikiem, następnie miesięcznikiem „Nowa Kultura”, redagowanym przez Jana Hempla i Rynga. Podpisała ogłoszony 5 VI 1924 z inicjatywy Związku Proletariatu Miast i Wsi, jawnej ekspozytury KPRP, «list otwarty w sprawie białego terroru w Polsce». Uczestniczyła w V Kongresie Kominternu w Moskwie (17 VI – 8 VII t.r.) oraz odbywającej się tam Międzynarodowej Konferencji Kobiet. W l. 1924–8 była członkiem Wydz. Kobiecego KC KPRP (od r. 1925 Komunistyczna Partia Polski – KPP). Dn. 3 III 1926 została wiceprzewodniczącą Zarządu Głównego Stow. Wolnomyślicieli Polskich (ponownie objęła tę funkcję 27 III 1927 i pełniła ją do zawieszenia organizacji przez władze 12 V 1928). W r. 1927 przebywała w Moskwie; na IV Zjeździe KPP (22 V – 9 VIII t.r.) poparła mniej dogmatyczną frakcję tzw. większości Horwitza i Marianny Koszutskiej. Jako delegatka Stow. Wolnomyślicieli Polskich, uczestniczyła w ZSRR w obchodach 10. rocznicy rewolucji październikowej (ok. 7 XI) oraz Kongresie Przyjaciół ZSRR (10–12 XI). Wróciła następnie do Polski. W wyborach do Sejmu w r. 1928 kandydowała z komunistycznej listy Blok Jedność Robotniczo-Chłopska, która jednak została unieważniona przez władze. Inwigilowana przez policję i zagrożona aresztowaniem, wyjechała na polecenie KPP pod koniec t.r. do Paryża. Wstąpiła tam do Polskich Grup Komunistycznej Partii Francji oraz weszła do kierownictwa sekcji francuskiej i polskiej Międzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom (MOPR). Działała wśród polskich górników w północnej Francji. Od r. 1929 prowadziła pod Paryżem poradnię pediatryczną. Pod koniec r. 1932 wróciła do Warszawy i kontynuowała praktykę lekarską. W r. 1934 udała się do Moskwy, gdzie jej syn pracował przy budowie pierwszej linii metra. Chora na dusznicę bolesną, leczyła się tam w sanatorium; od 15 XI t.r. pracowała w KC MOPR. Niechętna polityce J. Stalina, w r. 1936 wyjechała z synem do Paryża. Dn. 1 XII t.r. została tam redaktorem naczelnym powstałego wtedy polskiego pisma komunistycznego „Dziennik Ludowy”; na jego łamach publikowała artykuły o sytuacji zdrowotnej i oświacie wśród polskich robotników we Francji. Z powodu krytycyzmu, który objawiała wobec sytuacji w ZSRR była stopniowo odsuwana od kierowania gazetą, lecz formalnie pozostała jej redaktorem do końca życia. W dn. 18–22 VII 1937 uczestniczyła w Paryżu w tajnej konferencji kierownictwa KPP. Dokonane przez «Komintern» w r. 1938, na polecenie J. Stalina, rozwiązanie KPP przyjęła ze zdecydowaną dezaprobatą. Zmarła 2 IX 1938 w Paryżu, została pochowana obok męża na cmentarzu Pantin. „Dziennik Ludowy” nie zdecydował się na zamieszczenie jej nekrologu.
W małżeństwie z Janem Strożeckim (zob.) miała S. córkę Irenę i syna Jana (informacja o dzieciach w biogramie męża).
Imieniem S-iej nazwano kilka szpitali (m.in. w Jaworznie) oraz ulicę w Warszawie (dzielnica Wola), którą w l. dziewięćdziesiątych przemianowano na ul. ks. Jana Sitnika.
Kormanowa, Mater. do bibliogr. 1866–1918, s. 14, 44, 56–7, 68; Materiały bibliograficzne do historii ruchu robotniczego XIX i XX wieku, Oprac. J. Kaczanowska, M. Trzcińska, Ł. 1957 II; Nycek J. B., Ludzie i książki, Płock 1983; Papierowski A. J., Stefański J., Płocczanie znani i nieznani, Płock 2002 (bibliogr.); Polski słownik judaistyczny, W. 2003; PSB (Morawski Franciszek, 1847–1906); Słown. działaczy pol. ruchu robotn., II (jako Golde-Strożecka, bibliogr.); Słown. pseudonimów; – Cimek H., Kleszczyński L., Komunistyczna Partia Polski 1918–1938, W. 1984; Dufrat J., Kobiety w kręgu lewicy niepodległościowej. Od Ligi Kobiet Pogotowania Wojennego do Ochotniczej Legii Kobiet (1908–1918/19), Tor. 2002; Hawranek F., Polska i niemiecka socjaldemokracja na Górnym Śląsku 1890–1914, Opole 1977; Jędrzejewicz W., Kronika życia Józefa Piłsudskiego 1867–1935, Londyn 1986; Kancewicz J., Estera i Jan Strożeccy, „Roczn. Warsz.” T. 9: 1969 s. 193–231; tenże, Polska Partia Socjalistyczna w latach 1892–1896, W. 1984; Kasprzakowa J., Ideologia i polityka PPS-Lewicy w latach 1907–1914, W. 1965; Kawecka K., Żarnowska A., Estera Golde-Strożecka, „Z pola walki” R. 2: 1959 nr 1 s. 208–28; Maj K., Polscy komuniści we Francji 1919–1946, W. 1971; Meglicka M., Prasa Komunistycznej Partii Robotniczej Polski 1918–1923, W. 1968; Najdus W., Polska Partia Socjalno-Demokratyczna Galicji i Śląska, W. 1983; Pobóg-Malinowski W., Józef Piłsudski, W. 1935 I–II; Przedpełski J., Żydzi płoccy. Dzieje i martyrologia 1939–1945, Płock 1993 s. 160; Świetlikowa F., Komunistyczna Partia Robotnicza Polski 1918–1923, W. 1968; Wojdyło W., Stanisław Grabski (1871–1949). Biografia polityczna, Tor. 2003; Zarys historii ruchu robotniczego w Wielkopolsce, Red. A. Czubiński, P. 1978 s. 86, 89–91, 102–3; Zatorski A., Czerwona Pomoc (MOPR) w Polsce w latach 1924–1928, W. 1966 s. 25; Zieliński W., Polska Partia Socjalistyczna zaboru pruskiego, Kat. 1978 s. 88, 138, 177, 181, 186, 190, 235–6, 245, 298, 314–16, 322, 340, 342, 356; Żarnowska A., Geneza rozłamu w Polskiej Partii Socjalistycznej 1904–1906, W. 1965; – Kelles-Krauz K., Listy, Wr. 1984 I–II; Wat A., Mój wiek, Londyn 1977; – „Gaz. Robotn.” 1905 nr 1, 3, 33, 82, 86, 97; Kalendarz na Pogotowie Ratunkowe. Rok 1927, W. 1926 s. 312, 374; „Walka Robotn.” 1921 nr 7, 1923 nr 4; – AAN: sygn. 301/I–1, 301/III 1–8 (kolekcja Stróżeckich), sygn. 305/IV t. 12, 15, 36, sygn. 305/VII t. 21–6, 36 (zespół PPS, koresp. Stróżeckich); AP w Płocku: Akta stanu cywilnego gm. wyznania mojżeszowego w Płocku za l. 1865–89, 1869 nr 221, 1872 nr 179, 1882 nr 205.
Feliks Tych